یک پاییز پربارش در بسیاری از مناطق کشور را شاهد بودیم؛ اما بعد از فعالیت آخرین سامانه بارشی در استان و در بخش‌های زیادی از کشور، مدت زیادی است که باران نباریده و کم‌کم ترس از خشکسالی نمایان می‌شود! اما چرا باران نمی‌بارد؟ وضعیت بارش‌ها در کهگیلویه و بویراحمد چگونه است؟ آمار و ارقام و پیش‌بینی‌ها چه می‌گویند؟

می‌دانیم زاگرس سرزمین آبشارها، سرزمین کبک و سرزمین پلنگ است. گَهَر و زریوار دارد و دنا و زرد کوه و اشترانکوه. می‌دانیم که بلوط در زاگرس هست. می‌دانیم زاگرس جنگل دارد و تنوع زیستی بی‌نظیر.

زاگرس در انتظار باران؛ آسمان چه زمانی قهر خود را می‌شوید؟

زاگرس سرزمین باران است؛ اما متأسفانه در طول قرون متمادی به سبب شغل شبانی مردم این دیار خاک آن کوبیده شده است. روزگاری در زاگرس از اویل پاییز ابرهای سیاه و باران‌زای مدیترانه‌ای مهمان این دیار می‌شدند و بر فراز کوه‌های زاگرس و تا دنا سکوت دشت‌ها را با رعدوبرق‌های خود می‌شکستند و باران پاییزی آن گواه از ساله‌ای پر بارش و پربرکت کشاورزی می‌داد.

اما حال در سال‌های اخیر به دلایل متعدد، همچنان آسمان با سرزمین زاگرس قهر است و در اولین فصل پاییز که در نقاط شمالی باران برای خود مهمان‌نوازی می‌کند، دشت‌های خشک و کوهستان‌های سربه‌فلک‌کشیده زاگرس در انتظار مهمان‌های ناخوانده خود هستند تا باز هم‌صدای شرشر باران‌های زیبای مدیترانه‌ای را به نظاره بنشینند.

دنا این مظهر پاکی و پاک سرشتی، همیشه در پاییز جامه سپید بر تن می‌کند و گاهی تا پاییز سال بعد تکه‌ای از این رخت سفید را با خود به یادگار می‌گذارد.

طبل رعد خاموش است؛ قصهٔ باران‌های گمشده زاگرس

کهن‌سالان این دیار سپیدی دنا را نشانه‌ای از بهار و تابستانی پرآب و سالی پر برکت می‌دانند که کشت کشاورزان و باغ باغداران و دام دامداران فزونی می‌یابد.

کوهی که سرچشمه بسیاری از رودخانه‌های پر آب جنوب ایران است و به‌عنوان ذخیره‌گاه منابع آب، نقش بی‌بدیلی در زندگی مردمان این دیار دارد. رودخانه‌هایی همچون بشار، خرسان، کارون، مارون و... ریشه در دل این کوه‌ها دارند.

دنا با ۸۰ کیلومتر طول، طولانی‌ترین بخش رشته‌کوه زاگرس است که ۴۷ قله با ارتفاع بیش از چهارهزارمتر دارد و هر کدام از آنها دل آسمان را شکافته و دست زمین را به خورشید رسانده‌اند

دستان ابر به دعا بلند است، ولی باران نمی‌بارد

«فاش مستان، حجال، بیژن دو و سه، قزل قله، برج آسمانی، حوض دال» و... از روزهای اول پاییز برف‌ها را در خود نگه می‌دارند تا لب مردمان این دیار در گرمای تابستان‌های جنوب خشکیده نشود.

در یک نگاه کلی، می‌توان گفت «قهر آسمان با زاگرس» ناشی از ترکیبی از تغییرات اقلیمی جهانی، الگوهای جوی منطقه‌ای و برخی عوامل محلی است. در ادامه، عوامل اصلی این پدیده را بررسی می‌کنیم:

تغییر الگوهای بزرگ‌مقیاس جوی (علل اصلی و فرامنطقه‌ای)

ضعف و جابه‌جایی سامانه‌های باران‌زا؛ زاگرس به طور سنتی متکی بر سامانه‌های بارشی مدیترانه‌ای است. این سامانه‌ها از روی دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس رطوبت جذب می‌کنند و با حرکت به سمت شرق، در برخورد با دامنه‌های مرتفع زاگرس، بارش‌های فراوانی ایجاد می‌کنند. در سال‌های اخیر؛ تغییر مسیر سامانه‌ها باعث شده که بسیاری از این سامانه‌ها یا مسیر شمالی‌تری را در پیش می‌گیرند (از روی ترکیه و قفقاز) یا مسیر جنوبی‌تر (از روی عربستان) بارش دارند در هر دو صورت، هسته اصلی بارش از روی زاگرس مرکزی (شامل کهگیلویه و بویراحمد) عبور نمی‌کند.

از سویی دیگر تضعیف سامانه‌ها هم باعث شده که حتی اگر سامانه‌ها از روی منطقه عبور کنند، به دلیل عوامل بزرگ‌مقیاس، قدرت و رطوبت کمتری دارند و در نتیجه بارش کمتری تولید می‌کنند.

بر اساس نقشه‌های توپوگرافی تقویت پرفشار جنب‌حاره‌ای باعث شده  یک عامل بسیار مهم، تقویت و گسترش پرفشار جنب‌حاره (مانند پرفشار عربستان) باعث این کم‌بارشی شود و ای سامانه پرفشار، به صورت یک «کپسول» یا «گنبد» بزرگ از هوای خشک و نزولی عمل می‌کند.

چرا باران از کهگیلویه و بویراحمد روی برگردانده است؟

هوای نزولی، از تشکیل ابر و بارش جلوگیری می‌کند؛ گسترش این پرفشار به سمت شمال و شرق، مانع از نفوذ سامانه‌های باران‌زا به داخل ایران می‌شود و زاگرس در خط مقدم این نبرد جوی قرار دارد.

همچنین پدیده‌های اقیانوسی مانند النینو و لانینا نیز بر نوسانات دمای آب در اقیانوس آرام (النینو و لانینا) الگوهای آب‌وهوایی کل کره زمین راتحت‌تأثیرر قرار می‌دهد. بسته به فاز این پدیده‌ها، الگوی بارش در خاورمیانه می‌تواند کاملاً تغییر کند، برای مثال، فازهای خاصی از لانینا می‌تواند با خشکسالی در جنوب غرب ایران مرتبط باشد.

تغییرات اقلیمی جهانی

گرمایش جهانی از جمله دلایل کم بارشی در نیم کره شمالی و منطقه خاورمیانه است؛ افزایش دمای کره زمین باعث تشدید چرخه آب می‌شود. اگرچه این به معنای افزایش بارش در برخی نقاط جهان است، اما در مناطق نیمه‌خشک مانند خاورمیانه، اغلب منجر به تشدید خشکسالی‌ها، افزایش تبخیر و تعرق و کاهش رطوبت خاک می‌شود. ذوب‌شدن برف‌هاو یخچال های چند هزار ساله در پهنای کوههای زاگرس نیز یکی از این علت ها است؛  افزایش دما باعث کاهش بارش برف و ذوب سریع‌تر برف‌های زمستانی در زاگرس می‌شود؛ این امر نه‌تنها منابع آب ذخیره‌ای را کاهش می‌دهد، بلکه با کاهش اثر سردی برف بر هوای منطقه، الگوی تشکیل ابر و بارش را نیز مختل می‌کند.

  عوامل محلی و منطقه‌ای

کاهش پوشش گیاهی و جنگلی به دلایل مختلف آتش‌سوزی؛ چرای بی‌رویه و ساخت‌وسازها در شیب‌ها؛ باعث شده که متأسفانه جنگل‌های بلوط زاگرس به دلیل عوامل مختلفی مانند قطع درختان، چرای بی‌رویه، آفات و بیماری‌ها و آتش‌سوزی‌ها در حال تخریب باشند. پوشش گیاهی نقش کلیدی در حفظ رطوبت خاک و جو ایفا می‌کند. ازبین‌رفتن آن، یک‌چرخه معیوب ایجاد می‌کند.

از سویی دیگر گردوغبار نیز بر این پدیده شوم خشکسالی نیزبی اثر نبوده است؛ افزایش کانون‌های گردوغبار در غرب و جنوب غرب ایران، با ایجاد یک‌لایه از ذرات ریز در جو، می‌تواند بر فرایندهای تشکیل ابر و بارش تأثیر بگذارد.

آسمان تو قهر کرده‌ای، اما زاگرس هنوز زنده است

آنچه امروز در رسانه‌ها به‌عنوان «قهر آسمان با سرزمین زاگرس» توصیف می‌شود، در واقع نتیجه یک «تغییر الگوی بارش» است. سامانه‌هایی که زمانی میهمان همیشگی کوهستان‌های کهگیلویه و بویراحمد بودند، یا ضعیف شده‌اند یا مسیرشان عوض شده است. در مقابل، سامانه‌های پرفشار خشک، قوی‌تر و گسترده‌تر شده‌اند.

این وضعیت یک «خشکسالی هوشمند» است؛ به این معنی که ممکن است گاهی باران ببارد، اما میزان و توزیع آن برای جبران کم‌آبی و تغذیه منابع آب زیرزمینی کافی نیست. این پدیده پیامدهای بسیار جدی برای محیط‌زیست، کشاورزی و زندگی مردم شریف استان خواهد داشت.

انتهای خبر/